Krótki przewodnik po architekturze socrealistycznej
Krótki przewodnik po architekturze socrealistycznej
Materiał dostępny na licencji CC-BY poza zdjęciem Ivana Aristova. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorki i Muzeum Historii Polski w Warszawie.
_______________
Ilustrowana charakterystyka architektury socrealistycznej wraz z najważniejszymi przykładami
Realizm socjalistyczny
jako nowy styl sztuki zaistniał w związku z dojściem do władzy Stalina. W
wyniku jego decyzji zerwano z architekturą modernistyczną, która osiągnęła w
Rosji światowy poziom. W czerwcu 1933 roku miał się odbyć moskiewski kongres poświęcony
problemom architektury współczesnej, ale został odwołany na miesiąc przed
rozpoczęciem. Zamiast dyskutować z zachodnimi kolegami na temat „miasta
funkcjonalnego”, sowieccy architekci uczestniczyli w „twórczej dyskusji związku
radzieckich architektów”. Posiedzenie, określone jako „twórcza dyskusja” w
rzeczywistości byłorytualną akcją
pokazującą wierność nowemu dogmatowi. Faktyczna zmiana stylu w ZSRS już
nastąpiła: architektura sowiecka musiała „krytycznie opracować” wartości
architektury światowej, wszystkich jej epok i stylów.Opracowano tezę o niedopuszczalności projektowania bez
wykorzystywania „klasycznego dziedzictwa”. Formalnie wzorcem dla nowej
architektury mógł stać się cały dorobek architektoniczny, jednak należało
korzystać ze wzorów greckiej epoki klasycznej, Imperium Rzymskiego i klasycyzmu
włoskiego. Architekt Aleksiej Szczusiew, laureat Nagrody Stalinowskiej i autor
projektu Mauzoleum Lenina pisał: „Budowle
Rzymu w swojej skali i jakości artystycznej – są jedynym zjawiskiem tego
rodzaju w powszechnej historii architektury. Jesteśmy w tej dziedzinie
bezpośrednimi naśladowcami Rzymu, dlatego, że tylko w społeczeństwie
socjalistycznym, z socjalistyczną techniką, możliwe jest budownictwo w większej
skali olbrzymiej artystycznej doskonałości”.
Nowy styl miał
zdominować przestrzeń miejską i nadać jej nową symbolikę. Głównym jego zadaniem
było pokazanie sukcesów socjalistycznego rozwoju i wychowanie ludzi w duchu
komunizmu. Do dydaktycznych zadań sztuki należało ukazywanie świata takiego,
jakim powinien się stać w wyniku rewolucyjnych przeobrażeń. Pierwszym miastem socjalistycznym, wzorcem dla innych miast
została Moskwa. W uchwale KC WKP(b) z 10 lipca 1935 nr 1435 „O planie
generalnym rekonstrukcji miasta Moskwa” zaznaczono, że w mieście socjalistycznym
należy uwzględnić podstawy historyczne założenia urbanistycznego, ale
„gruntownie przerobić je w celu uporządkowania sieci ulic i placów.
Najważniejszymi warunkami przebudowy są: prawidłowe usytuowanie budynków
mieszkalnych, przemysłu, transportu kolejowego […] prawidłowe zorganizowanie
dzielnic mieszkaniowych ze zbudowaniem normalnych, zdrowych warunków życia
ludności […] podczas naszej pracy nad planowaniem miasta musi być osiągnięte
spójne architektonicznie wykończenie placów, magistral, [bulwarów] nabrzeżnych,
parków […]”
Dom przy ul. Twerskiej w Moskwie – stan obecny (1940, arch.
Arkady Mordwinow). Powyższe zestawienie ilustruje jak dalece stalinowscy
urbaniści ingerowali w historyczne założenia miejskie (fot. Wikipedia)
W istocie rzeczy
jednak, w sztuce stalinowskiej nadawcą był system, odbiorcą — społeczeństwo
temu systemowi podporządkowane. Sztuka i
architektura socrealistyczna była
częścią „kampanii reklamowej” nowego systemu. Celem architektów było pokazanie,
tak mieszkańcom Związku Sowieckiego, jak i całemu światu, potęgi Stalina i systemu
komunistycznego. Po II wojnie światowej również w państwach obozu
komunistycznego zapanowały sowieckie standardy architektoniczne. Był to swego
rodzaju eksport ideologii w architektonicznym opakowaniu. Monumentalne
socrealistyczne budowle w krajach demokracji ludowej miały także na celu „zaznaczenie terenu” – strefy wpływów Związku
Sowieckiego.
Najważniejszymi
cechami socrealizmu są:
·W urbanistyce
dążenie do stworzenia systemu szerokich ulic i budowanie wzdłuż nich
monumentalnych domów. Ulice otwierać się miały symetrycznymi wieżami i zbiegać się
pod najwyższym gmachem w mieście otoczonym przez plac przeznaczony do imprez
masowych.
Leninskij prospekt w Moskwie – widok
z pl. Gagarina – widoczne wieże pełnią rolę bram miasta
·W architekturze dominuje
klasycyzm: trójpodział fasady (cokół, bryła główna, zwieńczenie), wejścia do
budynków przypominają portale świątyń antycznych (portale z kolumnadą,
monumentalne schody), attyki stylistyki antycznej.
Dom Partii w Sofii (1950-53, arch. P. Zlatew). Wyraźny
trójpodział fasady z koryncką kolumnadą osadzoną na cokole z trzema parami
drzwi. Nad zwieńczeniem wznosi się wieża z masztem zakończonym gwiazdą – jednym
z symboli komunizmu (fot. Wikipedia)
·W architekturze
nawiązania do tradycji narodowej (arbitralnie ustalony zestaw elementów
charakterystycznych dla architektury danego kraju) w myśl zasady, że
architektura powinna być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.
Detal Hotelu Leningradzkiego w Moskwie z uproszczonymi elementami
moskiewskiego („naryszkińskego”) baroku (fot. Autorki), którego przykładem jest
Cerkiew Opieki NMP w Filiach k. Moskwy (po lewej) z końca XVII wieku (fot.
Wikipedia)
·Bogate dekoracje
zewnętrzne i wewnętrzne – rzeźby,
reliefy, mozaiki, kandelabry i żyrandole. Tematyka zdobień związana była
najczęściej z życiem nowego socjalistycznego społeczeństwa. Oprócz robotników i
kołchoźników uwieczniano także wybitnych naukowców, odkrywców, później
bohaterów wojennych.
Filar na stacji moskiewskiego metra Krasnopresnenskaja.
Wystrój stacji metra we wszystkich miastach ZSRS był szczególnie dopracowany
(fot. Wikipedia)
·Wykorzystanie
drogich materiałów przy dekorowaniu wnętrz budowli publicznych (brąz, marmur,
granit)
·Okazałość, gigantyzm, teatralność. Historia
gigantycznych budowli sięga starożytności, ale wysokościowiec we w współczesnym
rozumieniu stworzyły Stany Zjednoczone. Jeszcze
na początku lat 1930 radzieccy architekci jeździli do USA celem badania „zasad
i architektury kapitalistycznej”. Wyjazdy te zbiegły się Akurat wtedy był w
przygotowaniu stalinowski plan przebudowy Moskwy (zatwierdzony w 1935). Na
przełomie lat 40. i 50. w Moskwie budowano wysokościowce inspirowane
amerykańskimi drapaczami chmur, choć oficjalnie ZSRS starało się „dogonić i przegonić” Amerykę.
Ogólnie rzecz biorąc,
poszczególne moskiewskie wieżowce mają swój amerykański prototyp, chodzi tu
jednak o dalekie podobieństwo, które jest zauważalne z określonych punktów.
Fasada Manhattan Municipal Building (1915, arch. William M. Kendall) ma coś
wspólnego z fasadą Uniwersytetu Moskiewskiego (1952, arch. Lew Rudniew), gmach
MSZ (1953, arch. M. Posochin, A. Mndojanc) z FisherBuilding w Detroit (1928, arch. Albert Kahn), Terminal Tower w Cleveland (1930,
pracownia Graham, Anderson, Probst & White) zainspirował architekta hotelu
Leningradzki (1952, arch. Leonid Poliakow).
Po lewej gmach Fisher Building, po prawej gmach MSZ Rosji
(fot. Wikipedia)
Koniec epoki realizmu
socjalistycznego nastąpił razem z końcem epoki stalinizmu. Na Ogólnozwiązkowej
Naradzie Architektów w 1955 r. rozpoczęto kampanię przeciw „nadmierności w architekturze”.
Odejście od architektury socrealistycznej spowodowane było także czynnikami
ekonomicznymi. W ZSRS rozpoczął się okres taniego budownictwa mieszkaniowego. W
Polsce zaczęto budować „gomułkowskie” bloki.
dr Maria Strelbicka
Informacje:
Autor:
dr Maria Strelbicka
Instytucie Kulturoznawstwa RAN