Krótki przewodnik po architekturze socrealistycznej

Materiał dostępny na licencji CC-BY poza zdjęciem Ivana Aristova. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorki i Muzeum Historii Polski w Warszawie.
_______________

Ilustrowana charakterystyka architektury socrealistycznej wraz z najważniejszymi przykładami

Realizm socjalistyczny jako nowy styl sztuki zaistniał w związku z dojściem do władzy Stalina. W wyniku jego decyzji zerwano z architekturą modernistyczną, która osiągnęła w Rosji światowy poziom. W czerwcu 1933 roku miał się odbyć moskiewski kongres poświęcony problemom architektury współczesnej, ale został odwołany na miesiąc przed rozpoczęciem. Zamiast dyskutować z zachodnimi kolegami na temat „miasta funkcjonalnego”, sowieccy architekci uczestniczyli w „twórczej dyskusji związku radzieckich architektów”. Posiedzenie, określone jako „twórcza dyskusja” w rzeczywistości było  rytualną akcją pokazującą wierność nowemu dogmatowi. Faktyczna zmiana stylu w ZSRS już nastąpiła: architektura sowiecka musiała „krytycznie opracować” wartości architektury światowej, wszystkich jej epok i stylów. Opracowano tezę o niedopuszczalności projektowania bez wykorzystywania „klasycznego dziedzictwa”. Formalnie wzorcem dla nowej architektury mógł stać się cały dorobek architektoniczny, jednak należało korzystać ze wzorów greckiej epoki klasycznej, Imperium Rzymskiego i klasycyzmu włoskiego. Architekt Aleksiej Szczusiew, laureat Nagrody Stalinowskiej i autor projektu Mauzoleum Lenina pisał: „Budowle Rzymu w swojej skali i jakości artystycznej – są jedynym zjawiskiem tego rodzaju w powszechnej historii architektury. Jesteśmy w tej dziedzinie bezpośrednimi naśladowcami Rzymu, dlatego, że tylko w społeczeństwie socjalistycznym, z socjalistyczną techniką, możliwe jest budownictwo w większej skali olbrzymiej artystycznej doskonałości”.  

Nowy styl miał zdominować przestrzeń miejską i nadać jej nową symbolikę. Głównym jego zadaniem było pokazanie sukcesów socjalistycznego rozwoju i wychowanie ludzi w duchu komunizmu. Do dydaktycznych zadań sztuki należało ukazywanie świata takiego, jakim powinien się stać w wyniku rewolucyjnych przeobrażeń. Pierwszym miastem socjalistycznym, wzorcem dla innych miast została Moskwa. W uchwale KC WKP(b) z 10 lipca 1935 nr 1435 „O planie generalnym rekonstrukcji miasta Moskwa” zaznaczono, że w mieście socjalistycznym należy uwzględnić podstawy historyczne założenia urbanistycznego, ale „gruntownie przerobić je w celu uporządkowania sieci ulic i placów. Najważniejszymi warunkami przebudowy są: prawidłowe usytuowanie budynków mieszkalnych, przemysłu, transportu kolejowego […] prawidłowe zorganizowanie dzielnic mieszkaniowych ze zbudowaniem normalnych, zdrowych warunków życia ludności […] podczas naszej pracy nad planowaniem miasta musi być osiągnięte spójne architektonicznie wykończenie placów, magistral, [bulwarów] nabrzeżnych, parków […]”

 

 

Ul. Twerskaja w Moskwie lata 1930-e (fot. www.retrofoto.ru )

 

 

Dom przy ul. Twerskiej w Moskwie – stan obecny (1940, arch. Arkady Mordwinow). Powyższe zestawienie ilustruje jak dalece stalinowscy urbaniści ingerowali w historyczne założenia miejskie (fot. Wikipedia)

 W istocie rzeczy jednak, w sztuce stalinowskiej nadawcą był system, odbiorcą — społeczeństwo temu systemowi podporządkowane. Sztuka i architektura  socrealistyczna była częścią „kampanii reklamowej” nowego systemu. Celem architektów było pokazanie, tak mieszkańcom Związku Sowieckiego, jak i całemu światu, potęgi Stalina i systemu komunistycznego. Po II wojnie światowej również w państwach obozu komunistycznego zapanowały sowieckie standardy architektoniczne. Był to swego rodzaju eksport ideologii w architektonicznym opakowaniu. Monumentalne socrealistyczne budowle w krajach demokracji ludowej miały także na celu „zaznaczenie terenu” – strefy wpływów Związku Sowieckiego.

Najważniejszymi cechami socrealizmu są:

·  W urbanistyce dążenie do stworzenia systemu szerokich ulic i budowanie wzdłuż nich monumentalnych domów. Ulice otwierać się miały symetrycznymi wieżami i zbiegać się pod najwyższym gmachem w mieście otoczonym przez plac przeznaczony do imprez masowych.

Leninskij prospekt w Moskwie – widok z pl. Gagarina – widoczne wieże pełnią rolę bram miasta

 (fot. . www.retrofoto.ru)

 

·  W architekturze dominuje klasycyzm: trójpodział fasady (cokół, bryła główna, zwieńczenie), wejścia do budynków przypominają portale świątyń antycznych (portale z kolumnadą, monumentalne schody), attyki stylistyki antycznej.

 

 

Dom Partii w Sofii (1950-53, arch. P. Zlatew). Wyraźny trójpodział fasady z koryncką kolumnadą osadzoną na cokole z trzema parami drzwi. Nad zwieńczeniem wznosi się wieża z masztem zakończonym gwiazdą – jednym z symboli komunizmu (fot. Wikipedia)

 

·  W architekturze nawiązania do tradycji narodowej (arbitralnie ustalony zestaw elementów charakterystycznych dla architektury danego kraju) w myśl zasady, że architektura powinna być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.

 

 

Detal Hotelu Leningradzkiego  w Moskwie z uproszczonymi elementami moskiewskiego („naryszkińskego”) baroku (fot. Autorki), którego przykładem jest Cerkiew Opieki NMP w Filiach k. Moskwy (po lewej) z końca XVII wieku (fot. Wikipedia)

 

·  Bogate dekoracje zewnętrzne  i wewnętrzne – rzeźby, reliefy, mozaiki, kandelabry i żyrandole. Tematyka zdobień związana była najczęściej z życiem nowego socjalistycznego społeczeństwa. Oprócz robotników i kołchoźników uwieczniano także wybitnych naukowców, odkrywców, później bohaterów wojennych.

 

Filar na stacji moskiewskiego metra Krasnopresnenskaja. Wystrój stacji metra we wszystkich miastach ZSRS był szczególnie dopracowany (fot. Wikipedia)

 

·  Wykorzystanie drogich materiałów przy dekorowaniu wnętrz budowli publicznych (brąz, marmur, granit)

·  Okazałość, gigantyzm, teatralność. Historia gigantycznych budowli sięga starożytności, ale wysokościowiec we w współczesnym rozumieniu stworzyły Stany Zjednoczone. Jeszcze na początku lat 1930 radzieccy architekci jeździli do USA celem badania „zasad i architektury kapitalistycznej”. Wyjazdy te zbiegły się Akurat wtedy był w przygotowaniu stalinowski plan przebudowy Moskwy (zatwierdzony w 1935). Na przełomie lat 40. i 50. w Moskwie budowano wysokościowce inspirowane amerykańskimi drapaczami chmur, choć oficjalnie ZSRS starało się „dogonić i przegonić” Amerykę.

Ogólnie rzecz biorąc, poszczególne moskiewskie wieżowce mają swój amerykański prototyp, chodzi tu jednak o dalekie podobieństwo, które jest zauważalne z określonych punktów. Fasada Manhattan Municipal Building (1915, arch. William M. Kendall) ma coś wspólnego z fasadą Uniwersytetu Moskiewskiego (1952, arch. Lew Rudniew), gmach MSZ (1953, arch. M. Posochin, A. Mndojanc) z Fisher Building w Detroit (1928, arch. Albert Kahn), Terminal Tower w Cleveland (1930, pracownia Graham, Anderson, Probst & White) zainspirował architekta hotelu Leningradzki (1952, arch. Leonid Poliakow).

 

 Po lewej gmach Fisher Building, po prawej gmach MSZ Rosji (fot. Wikipedia)

 

Koniec epoki realizmu socjalistycznego nastąpił razem z końcem epoki stalinizmu. Na Ogólnozwiązkowej Naradzie Architektów w 1955 r. rozpoczęto kampanię  przeciw „nadmierności w architekturze”. Odejście od architektury socrealistycznej spowodowane było także czynnikami ekonomicznymi. W ZSRS rozpoczął się okres taniego budownictwa mieszkaniowego. W Polsce zaczęto budować „gomułkowskie” bloki.

 

dr Maria Strelbicka